Høyringssvar til NOU 2024: 7

Til:    Regjeringa v/ Utanriksdepartementet

Frå:  Hordaland Nei til EU, v/ fylkesleiar Toril Mongstad

Sak: Høyringssvar til NOU 2024: 7

Dato: 22. august 2024

Det regjeringsoppnemnde utvalet som har arbeidd fram NOU 2024: 7 Norge og EØS:

Utvikling og erfaring, har levert eit omfattande og på mange område grundig arbeid. Mandatet var omfattande, men etter vår meining ikkje omfattande nok. 

For det første omhandlar arbeidet (stort sett) berre røynsler frå dei siste 10 åra med EØS.

Det vert ein for snever horisont, og sjølv om det ofte i utgreiinga vert vist til NOU 2012: 2, Utenfor og innenfor. Norges avtaler med EU, er det vår oppfatning at den korte tidshorisonten dette utvalet skulle sjå på vert for snevert. 

Den andre innvendinga vår er at utvalets mandat ikkje omhandlar alternativ til EØS-avtalen. For å bøta litt på dette skulle utvalet sjå på, og vurdera, avtalar som Storbritannia, Sveits og Canada har med EU. Me vil koma nærare inn på utvalets utgreiing om desse avtalane. 

Den tredje innvendinga stiller spørsmål ved samansetjinga av utvalet. Har den vore brei nok? Det går ikkje fram av rapporten kva syn utvalet sine medlemer har på medlemskapsspørsmålet og EØS-avtalen. Det er likevel vårt syn at motstandarar av medlemskap og kritikarar til EØS-avtalen burde ha vore representert betre i utvalet. Kvifor me har dette synet vil verta tydeleggjort i det følgjande. 

Hovudinntrykket frå utvalets rapport er at EØS-avtalen har vore positivt for landet vårt, og innvendingane til avtalen er få. Utvalet synes å meina at Noreg gjer for lite i forhold til å tilpassa seg avtalen. Etterslepet på innføring av rettsakter frå EU vert særleg nemnd. I tillegg synest utvalet å meina at Noreg burde søkja meir samarbeid med EU, også når det gjeld område som ikkje er omfatta av EØS-avtalen. Vidare er det vårt inntrykk at utvalet ikkje nok poengterer verdien av å stå utafor EU som ein verdi i seg sjølv, men heller brukar tid på å problematisera det at me ikkje er med i prosessar der avgjerder vert tekne. Det vert ikkje utgreidd kva påverknad me eventuelt ville ha hatt om me var medlemer. Noreg utgjer omlag

1.1 % av folketalet i EU, vår eventuelle påverknad i unionen ville ha spegla dette forholdet. 

Eit tema som utvalet ikkje seier mykje om, er det som motstandarane av medlemskap held fram som det viktigaste argumentet mot unionstilknyting: tap av folkestyre og suverenitet.

Dette vert heller ikkje nemnd i særleg grad når det gjeld konsekvensane av EØS-avtalen, tvert i mot, det vert, slik me ser det, tona ned og til dels bagatellisert. 

I og med at utvalet berre har sett på røynsle og utvikling over dei ti siste åra, kjem det heller ikkje fram korleis EØS-avtalen har utvikla seg frå den vart vedteken i 1992 og fram til i dag. Avtalens hovudtrekk er at den er dynamisk, dette inneber at den utviklar seg heile tida, og er i dag så omfattande at den har innverknad på veldig store delar av politikkutforminga lokalt, regionalt og nasjonalt. Det som i utgangspunktet var omtala som ein handelsavtale er i dag ein svært omfattande og inngripande politisk avtale med stor grad av overnasjonalitet. Dette temaet er knapt nok kommentert i rapporten.

Folkets nei til medlemskap i 1972 og 1994 er ikkje omtala i det heile. Det er for så vidt forståeleg. Me meiner likevel at dette burde ha vore sett opp mot det omfanget EØS-avtalen har fått, eit omfang som gjer oss meir og meir integrerte i ein union me  trass alt har sagt nei til. Rapporten kunne med fordel ha sagt noko om nettopp dette. 

Det er verdt å merka seg ei setning som står på side 68, i kapittel 5.6: Nasjonalforvaltning og handheving av EØS-avtalen, sitat:

"Samarbeid med EU er ressursbesparende, fordi norske myndigheter slipper å utvikle regelverk selv."

Det er grunn til å spørja om utvalet meiner at dette er ein fordel for eit demokrati. Å sleppa å utvikla regelverk sjølv inneber at våre folkevalde faktisk ikkje gjer oppgåva si, det å både utvikla og setja ut i live dei lover og reglar det norske samfunnet skal styrast etter. Når me også veit at politikarane ikkje brukar reservasjonsretten som ligg i EØS-avtalen, er realiteten den at lovgjevingsmakta er overlate til EU i aukande grad. Dette kjem ofte fram i viktige saker, våre folkevalde må spørja EU om innføring av norsk politikk på viktige samfunnsområde. Her er det nok å nemna energipolitikken. Straumstøtta til vanlege folk måtte godkjennast i Brussel, støtte til næringslivet vart lite diskutert fordi slik støtte ville vera i strid med EUs overordna politikk. 

I det følgjande vil me kommentera ein del av dei tema utvalet har sett på, nokre område vil verta meir fyldig handsama enn andre. 

Kapittel 8. Klima og miljø.

I dette kapittelet er det ein dissens som utvalsmedlem Smedshaug står åleine om. Hordaland Nei til EU sluttar seg til denne dissensen. 

Hovudargumenta for dette er at Noreg på mange måtar står i ein særstilling når det gjeld klima og miljø, og at det ikkje skulle vera naudsynt å forplikta seg til EUs politikk på området, i alle høve må det samarbeidet vurderast nøye når det gjeld ny avtale med EU etter 2030. 

Gjennomgangsmelodien frå utvalets fleirtal er meir EU-tilknyting på området. Dette meiner me er eit uttrykk for den same argumentasjonen som EU-tilhengjarar har på området: utan EU får me ikkje dette til. Det er for det første ei undervurdering av norske folkevalde, samstundes som det og er ei erkjenning om at norske folkevalde ikkje gjer nok på sjølvstendig grunnlag. Det skulle ikkje vera vanskeleg for Noreg å leggja føringar for ein eigen og sjølvstendig klimapolitikk, det er berre å handla! Klima og miljø er ei verdsomspennande utfordring, det må derfor samarbeidast globalt, slik Paris-avtalen legg opp til. 

EU har fri flyt som traktatfesta lov for den indre marknaden. Dette medfører mellom anna mykje transport på tvers av landegrensene. Transport er ei viktig kjelde til forureining. I tillegg har EU ein vekstfilosofi, me høyrer sjeldan, kanskje aldri, EU snakka om reduksjon i forbruk og bruk av ressursar. Det sokalla grøne skiftet skal innebera grøn vekst, og innsatsfaktorane til den grøne veksten vert ofte henta frå land som i utgangspunktet har låg levestandar, og som må finna seg i avtalar med EU som sjeldan er til gunst for landet sjølv. Vidare inneber det grøne skiftet krav om uthenting av viktige mineral der dei måtte vera, ofte utan at spørsmålet om naturinngrep vert teke omsyn til. 

Me meiner at utvalet i alt for liten grad problematiserer dette. Omsynet til natur vert lite omtala, sjølv om dette er ein svært viktig faktor å ta omsyn til både når det gjeld klima og miljø og energipolitikk. Det globale perspektivet vert heller ikkje drøfta i særleg grad. Utgangspunktet for arbeidet med det grøne skiftet og overgang til mindre fossilt brennstoff er også svært ulikt, her stiller dei fleste EU-landa på eit langt dårlegare nivå enn Noreg. 

Utvalets fleirtal tar og til orde for at Noreg bør arbeida for at EØS-relevant miljøregelverk frå EU raskt vert teke inn i EØS-avtalen. Dette er eit av dei mange eksempla på at utvalet synest å ønskja meir EU-politikk i Noreg, og at me sjølve må vera aktive for å få dette realisert. Dette meiner me underbyggjer kommentaren vår om at utvalet kanskje ikkje har hatt brei nok samansetjing. 

Kapittel 9. Energipolitikk.

Til dette kapittelet har utvalsmedlem Smedshaug eit tillegg. Utover dette synes det å vera semje om hovudpunkta. 

Det energipolitiske området i Noreg har vore svært omdiskutert, særleg dei 6-8 siste åra. Det har mellom anna fått store fagforbund, som Fellesforbundet, til å gjera meir EØS-kritiske vedtak. Likevel er det utvalets konklusjon at innføring av EU-politikk på området har tent oss godt. Også her peikar utvalet på at norske styresmakter må arbeida for å vidareutvikla relasjonen til EU, og at Noreg må redusera etterslepet på dette området. Den realiteten at EU-kommissæren har kome med det som vel må karakteriserast som trugsmål om me ikkje snarleg innfører Energipakke 4, vert så godt som ikkje kommentert. Det er synd, for nettopp slike trugsmål viser kor bundne våre folkevalde er når det gjeld EØS-avtalen, og kor mykje av vår politikk som vert overstyrt av EU, gjennom EØS-avtalen.

Utvalet understrekar kor viktig EU er for Noreg, og kor avhengige me er av Den europeiske unionen. Det er synd at ikkje utvalet diskuterer kor vidt dette og kan vera problematisk for landet vårt. Energipolitikk som saksfelt omfattar oss alle, som privatpersonar og som offentlege og private verksemder. Eit stort konkurransefortrinn for norsk industri gjennom lange tider har vore rein og rimeleg kraft, dette fortrinnet kan me lett mista når me ikkje har styring på energipolitikken. No kan det sjølvsagt også innvendast at me med innføringa av Energilova tidleg på 90-talet, sjølve bytte statleg styring med energipolitikken til marknadsstyring. EØS-avtalen har ført til total marknadsstyring, og resultatet har ofte vist seg i eit prisnivå som har kravd subsidie-tiltak for hushaldningane. 

Me meiner at utvalet tar for lett på problemstillinga omkring suverenitet på området. Det vert heller ikkje drøfta noko vidare om Noreg burde bruka reservasjonsretten meir på det energipolitiske feltet. Det meiner me er ein mangel med utvalets arbeid, både her og på andre politikkområde. 

I kapittel 9.6. Utvalgets hovedfunn, vurderinger og tilrådninger, burde utvalet ha lagt meir vekt på å sjå saka frå ein norsk ståstad. Som alt nemnd oppfattar me desse konklusjonane i pro-EU ånd. Dette er også i tråd med ja-folket si tilnærming: me er avhengige av EU og EØS-avtalen for å klara oss, og norske politikarar er dåleg i stand til å laga eigen politikk. Dette lovar ikkje godt for demokrati og suverenitet. 

Kapittel 10. Norge og EØS – økonomiske forhold

I dette kapitelets avsluttande del er det og eit tillegg som utvalsmedlem Smedshaug står for. Me meiner at dette tillegget viktig, og at me støttar det Smedshaug tar opp. Utover dette vil me kort kommentera at også på dette området synes fleirtalet i utvalet lite kritiske til EUs politikk. Det vert mellom anna hevda følgjande: 

Norges inntreden i det indre marked gjennom EØS-avtalen har bidratt til økt handel, mer konkurranse og høyere velstand enn det som ellers ville vært tilfelle. 

Dette er ei utsegn som er høgst tvilsamt. Ingen, heller ikkje utvalet, kan seia sikkert kva som kunne ha vore annleis med ein annan avtale enn EØS-avtalen. Noreg hadde ein velfungerande handelsavtale med EU, inngått like etter at folket sa nei i 1972. Denne vert ikkje nemnd, og det er høgst usikkert korleis utviklinga hadde vorte om den vart vidareført. Noreg har utan tvil gode føresetnader for handel med EU, og resten av verda, og me meiner det vert feil å framstilla EØS-avtalen som det einaste og beste alternativet. Dette er også jafolket sitt kronargument: EØS-avtalen har tent oss godt. 

Det vert vidare skrive:

Utvalget mener det virker sannsynlig at den kumulert effekten av det indre markedet på medlemslandenes BNP er betydelig større enn 1,8 %, fordi en klar overvekt av nyere forskning konkluderer med høyere anslag.

Og:

Det finnes også forsking som antyder at et fortsatt er store uhøstede gevinster med økonomis integrasjon i Europa. 

Og: 

Eksempelet brexit indikerer at effekten av å tre ut av det indre markedet vil være merkbart negativ. 

Her vert det brukt uttrykk som det virker sannsynlig, antyder, indikerer, noko som signaliserer uvisse, men likevel vert brukt her for å underbyggja påstanden om at EØS-avtalen har gjeve oss noko me ellers ikkje ville ha oppnådd. 

EU sin posisjon som marknadsaktør er redusert dei seinare åra. Noreg importerer meir frå

EU enn me eksporterer til EU. Norske landbruksprodukt er i konkurranse med produkt frå EU-land som dyrkar under heilt andre vilkår enn det som er tilfelle i Noreg. Storbritannias vekst er ikkje nemneverdig ulik det me ser i EU, faktisk er det land som har noko lågare vekst enn Storbritannia, t.d. Italia. 

Smedshaugs tillegg er på sin plass, og det gjev eit noko meir nyansert syn på dei økonomiske forholda. Han skriv mellom anna: 

Det krever derfor økt oppmerksomhet både for å avklare på hva som angår det indre markedet og begrense samarbeide utover dette til hva som er klare fellesinteresser, fordi en rekke områder er betydelig forskjellig fra EU. 

Dette sluttar me oss heilt og fullt til. 

Kapittel 11. Næringspolitikk.

Til dette kapitelet har me ein kort kommentar utover det generelle om den gjennomgåande positive haldninga til EØS-avtalen. Kommentaren går på kapittel 11.6 Utvalgets hovedfunn, vurderinger og tilrådinger. Når situasjonen først er som den er, med EØS-avtalen som gjeldande for forholdet vårt til EU, er me samde i at det er viktig at norske styresmakter og næringsliv gjer seg kjent med det som er politikk i EU, uavhengig av om det er EØS-relevant eller ikkje. Det vil også gjelda for relasjonar med har med andre land. Me må ikkje gløyma at verda er større enn EU. 

Kapittel 12. Arbeidsliv og arbeidsmarked. 

Utvalet synes å vera samde om at arbeidsinnvandringa som ein konsekvens av fri flyt av arbeidskraft, og særleg austutvidinga i 2004, har hatt stor positiv innverknad på arbeidslivet i Noreg. Utvalet tar og opp forhold som er utfordrande relatert til høg arbeidsinnvandring, og viser i kapitelets oppsummering til ein del tiltak som bør setjast i verk for å dempa desse negative verknadene. Me meiner at utvalet med fordel kunne ha drøfta desse negative konsekvensane meir. Det er ei kjennsgjerning at auka arbeidsinnvandring der arbeidarar frå

EØS-området veldig ofte arbeider for lågare løn enn norske arbeidarar, har ført til auka konkurranse om arbeid. Det er og ei kjennsgjerning av organisasjonsgraden i enkelte bransjar har vorte mindre, noko som svekker den norske modellen, og som gjer det mogeleg å inngå kontraktar som ikkje held mål når det gjeld rettar i arbeidslivet. Utvalet nemner at ESA har opna sak om forbodet mot bemanningsbransjen i delar av landet. ESA har og stilt seg kritisk til dei tiltaka Noreg har sett i verk når det gjeld å redusera risikoen for sosial dumping. Denne saka er så langt lagt død, det er likevel ingen garanti for at saka ikkje vert teke opp igjen på eit seinare tidspunkt. Når det vert innført arbeidslivsmodellar som skal motverka risikoen for sosial dumping, kan dette koma i konflikt med reglane om fri flyt, fri etableringsrett og forbod mot konkurranseregulerande tiltak. 

Arbeidslivskriminalitet og sosial dumping er utan tvil ein av dei store og negative konsekvensane av fri flyt i arbeidsmarknaden. Aukande bruk av bemanningsbyrå fører til at arbeidstakarane ikkje har fast tilsetjing, men går på tidsavgrensa kontraktar. Fleire hevdar at krav og betre kontraktar fører til manglande oppdrag. Bemanningsbransjen fann fort måtar å omgå strengare regelverk på området. Me har og sett at større prosjekt, både i privat og offentleg verksemd, har innleigde frå svært mange ulike bemanningsselskap. Dette er ein ulempe for det sosiale miljøet på arbeidsstaden, for det organiserte arbeidslivet og for kontinuiteten i kompetanse og utvikling av kvar einskild arbeidar. Sosial dumping har vore, og er, eit stort problem. Det er avslørt arbeidskontraktar og arbeidsforhold som ikkje på nokon måte er akseptabel, med løner på botnnivå og bustadforhold som har vore elendige og til dels lovstridige. 

Transportbransje får brei omtale i rapporten. På dette området er det eit frislepp som heilt klart står i motstrid til norske standardar og som utkonkurrerer norske verksemder på området. Sjølv om regelverket er rimeleg klart, ser me alt for ofte brot på dette. 

Eit tema som utvalet ikkje tar opp, er konsekvensane av frisleppet i arbeidsinnvandringa for arbeidsinnvandraren sjølv og for familien. Det har vore svært høg arbeidsinnvandring frå dei landa som kom med i austutvidinga i 2004, ikkje minst frå Polen. I svært mange tilfelle er familien att i landet når far eller mor reiser for å skaffa seg arbeid. Og sjølv om dette ofte fører til betra økonomi, er det eit sosialt aspekt ved det, der familien på lengre sikt kan verta skadelidande. Manglande språkkunnskap gjer og sitt til at arbeidsinnvandrarane vert isolerte, eller isolerer seg, både på arbeidsplassen og i privatlivet. Det beste ville vera at arbeidsinnvandraren busette seg i Noreg saman med familien sin og vart ein naturleg del av det norske samfunnet. Dette er langt frå hovudregelen. I tillegg ser me at arbeidsutvandring frå EØS-land tappar det aktuelle landet for arbeidskraft, noko som vert kompensert ved å importera arbeidskrafta frå andre og ofte dårlegare økonomisk stilte land. Me meiner at dette ikkje er noka god utvikling, og at denne konsekvensen av fri flyt ikkje vert teken opp i rapporten. 

Den norske arbeidslivsmodellen er god og har fungert godt. Det er likevel ein risiko for at den kan verta sett under press. Me ser tendensar til at arbeidsgjevarsida, som har sett seg godt tent med billeg arbeidskraft frå EØS-landa, ønskjer ei auka liberalisering på området, og at dei allierer seg med ESA for å setja problemstillingar på sakskartet. 

Hovudinntrykket av dette kapitelet er som for dei tidlegare omtalte, dei negative konsekvensane vert til ein viss grad tekne opp, medan dei positive elementa synes å vega tungt nok til å kunna leva med det som er mindre bra. Tilrådingane i det avsluttande kapitelet tek likevel opp ein del forhold som absolutt er på sin plass. 

Kapittel 13. Beredskap og krisehandtering i EU og EØS

Mandatet til utvalet er: «EØS-samarbeidets rolle i krisehåndtering og beredskap, herunder helseberedskap, inkludert avveininger mellom nasjonale kapasiteter og internasjonale samarbeidsløsninger som EØS-samarbeidet. Utvalget bør belyse erfaringene Norge gjorde med EØS-samarbeidet under covid-pandemien.»

I praksis er landbrukspolitikken ein del av EØS-avtalen og den handelsliberaliseringa avtalen framtvingar, som aukar handelsunderskotet på jordbruksprodukt og bidrar til å redusera jordbruksproduksjonen i Noreg. Riksrevisjonen peikar på at 60 prosent av all maten me et enten er importert eller produsert med importerte råvarer. Vidare viser riksrevisjonen til at me med dagens risikobilete må kunne forventa svekka internasjonal forsyningskjede. EØSavtalen bidrar altså til å svekka matberedskapen i Norge.

For å redusere sårbarheita er det nødvendig med ein landbrukspolitikk som går på tvers av EØS og gjer Noreg meir sjølvstendig på området. Vidare blir det naudsynt med andre tiltak, som t.d. beredskapslager for mat.

Beredskapen på transportområdet er også blitt svekka av EØS-avtalen og EU sin fjerde jernbanepakke. Den frie konkurransen krev at større oppdrag med produksjon og reparasjon av jernbanemateriell vert lagt ut på anbod i heile EU-området. Statseigde Vy har nyleg valt bort statseigde Mantena som jernbaneverkstad. Når denne største verkstaden innanlands

mistar oppdrag, blir grunnlaget for vidare drift undergrave. Det kan ha alvorlege konsekvensar i krig og konflikt, viss me ikkje lenger har naudsynt nasjonal evne til vedlikehald og reparasjon av jernbanene i Noreg.

Dersom jernbanen sviktar, vil busstilbodet vere avgjerande for transportberedskapen i ei krise. Liberaliseringa av bussektoren, bl.a. gjennom EØS-tvungen kabotasje, kan svekka busstilbodet i ei krise ved at utanlandske busselskap har overtatt store deler av det innanlandske tilbodet.

EØS-avtalen artikkel 12 lyder: «Kvantitative eksportrestriksjoner og alle tiltak med tilsvarende virkning skal være forbudt mellom avtalepartene.» Her skulle det ikkje vere rom for tvil om at det skal vere umogleg å styre norsk sal av energi. I tillegg kjem andre eventuelle styringsforbod gjennom meir spesielle reglar på energiområdet. Det er derfor ikkje til å undrast at regjeringa har vore handlingslamma i perioden bak oss med svært høge energiprisar. I framtida vil også denne alvorlege svekkinga av beredskapen kunna vera eit stort problem for norsk industri. Dette store beredskapsproblemet vert ikkje drøfta av utvalet.

På den andre sida hindrar EØS styresmaktene Noreg i å styra bruken av verdifull elektrisk straum. Det er lite fornuftig å bruka denne knappe energien til datasentre for f.eks.

kryptovaluta. Likevel kunne ikkje styresmaktene hindra dette pga. EØS.

Det er ein mangel ved utgreiinga at desse beredskapsproblema ikkje vert drøfta.

I samband med covid-19-pandemien vart det naudsynt å delvis stengja grensa for innreise for å avgrensa smitta. Dette førte til kritikk frå ESA, som meinte at fleire tiltak var i strid med EØS. Norske styresmakter svarte med å gjere det lettare med innreise. Dette var noko ESA stilte seg positiv til, trass i at organet framleis meinte at fleire innreiseavgrensingar var i strid med EØS.

Under pandemien måtte Noreg ha tilgang til vaksinar. I utgreiinga vert det forklart kvifor Noreg fekk relativt sein tilgang til desse medisinane. Ei årsak skal ha vore at Noreg underteikna ei avtale om vaksineinnkjøp seint. På den andre sida ville nok tilgangen til medisinane ha vore treig uansett, sidan utrullinga av vaksiner var treigare i EU enn det som var tilfellet i t.d. USA, Storbritannia, Canada og Israel. Ei årsak til dette igjen var typen kontrakt EU hadde inngått med selskapa, som i liten grad motiverte dei til å tilby vaksinane hurtig. Denne kontraktstypen skilte seg frå kontraktane andre land hadde inngått med selskapa. Det treige tilbodet av vaksinar gjennom EU-systemet var også medverkande til at både Tyskland, Østerrike og Nederland braut ut av dette samarbeidet og søkte tosidig tilgang til vaksinar gjennom andre land. På tross av denne erfaringa konkluderer utvalet med at det var viktig å kople seg på EU-systemet.

Det kunne ha vore mogleg å auke tilgangen til medisinar gjennom auka nasjonal produksjon og gjerne gjennom nordisk samarbeid. Eit anna tiltak er ei meir samordna lagerverksemd for medisin, som sikrar eit tilbod også i usikre tider. Eit slikt instrument hadde Noreg i monopolet Norsk Medisinaldepot. Dette vart i praksis nedlagt då me fekk EØS-avtalen.

Arbeidsfeltet til den påtenkte helseunionen er i det vesentlege beredskap. Den består av tre EØS-relevante forordningar og ei som ikkje er det. Den siste gjeld krisemyndigheita Hera, som er eit departement underlagt EU-kommisjonen. Det er ikkje usannsynleg at Den norske regjeringa gjennom eit eventuelt medlemskap i helseunionen vert underlagt EUkommisjonen. Dette er svært urovekkande. Helseunionen siktar vidare mot ei meir kontinentaleuropeisk innretting av produksjon og sal av medisinske produkt. Erfaringane frå pandemien tyder på at denne innrettinga ikkje er den klokaste strategien. At Nederland nyleg signerte ein avtale med India om tettare helsesamarbeid, vitnar om dette. Dette siste vert ikkje problematisert av utvalet. Det vert heller ikkje forholdet til EU-kommisjonen. Tvert imot meiner utvalet at ei nærare tilknyting til Hera er positivt.

Kapittel 14. Utenriks-, sikkerhets og forsvarspolitikk

Mandatet som vert handsama i dette kapitelet er: «EØS-samarbeidet som mulig plattform for utenriks- og sikkerhetspolitisk samarbeid med EU, særlig i lys av utviklingen i EUsamarbeidet etter Russlands krig mot Ukraina. Utvalget bør også drøfte graden av merverdi ut over det transatlantiske og europeiske utenriks- og sikkerhetspolitiske samarbeidet Norge har i NATO.»

Ut frå konklusjon til fleirtalet i utvalet er det tydeleg at EØS er eit utilstrekkeleg grunnlag for samarbeidet med EU. Det heiter bl.a. i avsnittet om vurderingane til utvalet: «Omveltningene i løpet av det siste ti-året tydeliggjør behovet for tettere utenriks- og sikkerhetspolitisk koordinering og samarbeid med EU, og aktualiserer spørsmålet om i hvor stor grad EØSavtalen er en mulig plattform for å videreutvikle dette.» Videre: «Utvalget mener det er viktig for Norge å knytte seg til relevante nye EU-initiativer også når de faller utenfor EØS.»

I tråd med dette er det helst Noreg sitt forhold til EU med omsyn til militært samarbeid som vert kommentert, og i liten grad EØS. Når det gjeld forholdet til EU, ser det ut til at utvalet ønskjer å få eit så nært samarbeid som mogleg, utan at det vert teke atterhald for overnasjonalitet. Særleg ut frå situasjonen i Gaza er dette ein ulogisk konklusjon. EU-landa er splitta mellom land som Tyskland, som sel mykje våpen til Israel, og land som nyleg har anerkjent Palestina som stat. Vidare har tonegjevande EU-land vist urovekkande autoritære trekk, som demonstrasjonsforbod, forbod mot politiske arrangement og innreiseforbod mot Schengen-overvakte personar med uønskte politiske oppfatningar. Norge må feie for eiga dør, men Gaza-myrderia viser tydeleg behovet for eit uavhengig Noreg.

Utgreiinga viser fleire stader til forsvarskommisjonen frå 2023. Forsvarskommisjonen minner oss på at EU sin felles utanriks-, sikkerheits- og forsvarspolitikk ikkje er ein del av EØSavtalen. Dette har ikkje vore til hinder for at Stortinget i 2021 innførte ei forordning om Det europeiske forsvarsfondet (EDF) i EØS. Fondet skal styrke både forsking og utvikling innan europeisk militærindustri. Det skal bl.a. vera med på å finansiera den militære delen av romprogrammet til EU. Island og Liechtenstein har ikkje underlagt seg dette direktivet. Ved å bruka EØS som plattform på denne måten har Stortinget brote ein føresetnad for EØS. Det same gjaldt då Stortinget innførte to direktiv i 2013, som har med militære innkjøp å gjera. Dette har ikkje vore poengtert av EØS-utvalet.

Forsvaret er avhengig av jernbanen i ein krigssituasjon. Då er det viktig at det er mogleg å reparera og vedlikehalda jernbanemateriell raskt og sikkert. Som nemnt i kommentar til kapitel 13 over har EU sin fjerde jernbanepakke ført til ein sårbar situasjon når det gjeld tilgang til innanlandsk jernbaneverkstad.

Kapittel 15. Erfaringer fra andre land: Sveits, Storbritannia og Canada. 

Utvalet gjev ei grei innføring i kva avtalar EU har med Sveits, Storbritannia og Canada. Utvalets mandat omfatta ikkje å utgreia reelle alternativ til den tilknytinga Noreg har til EU gjennom EØS-avtalen. Som tidlegare nemnd er det vår klare meining at dette er ein mangel i mandatet og følgjeleg også i rapporten. Utgreiing av dei nemnde landa sine avtalar veg ikkje på nokon måte opp for denne mangelen. 

Storbritannia står i ei særstilling. Dei gjekk ut av EU 31. januar 2020 etter å ha vore medlem sidan 1973. Prosessen starta med ei folkerøysting i 2016, der det vart fleirtal for utmelding. Det seier seg sjølv at ei slik utmelding måtte by på større utfordringar. EU har som union vorte meir føderal, og medlemsstatane er meir og meir integrerte og styrt av felles, overnasjonal lov- og avtaleverk. Utvalet diskuterer i liten grad den realiteten at Storbritannia berre har hatt knappe 3 år med ny avtale med EU, avtalen var på plass 31.12.2020, og at denne på ein del område er ein overgangsavtale. Me meiner at utvalet burde ha via denne realiteten meir merksemd i staden for å konkludera med at Storbritannia synes å klara seg dårlegare utanfor EU enn som EU-medlem. Det vert heller ikkje lagt stor vekt på at det engelske folket faktisk sa nei, og at dei ønskte seg ut av EU mellom anna for å få attende suverenitet over eige land. Det må ikkje underkommuniserast, heller ikkje den kjennsgjerninga at samarbeid og samhandel bør kunna gå føre seg utan å måtta innordna seg unionen på viktige politiske område. Det siste synes å vera utfordrande, EU er den sterke part i ei kvar forhandling om avtalar med tredjeland, og det er grunn til å spørja om handel land i mellom gjer det naudsynleg å akseptera tap av suverenitet og svekka folkestyre. 

Det vert heller ikkje lagt vekt på å sjå på kva vanskar eigne interne forhold som har medverka til at landet har utfordringar, og at desse har vore tilstades lenge før landet gjekk ut av EU.

Utvalet burde ha gått grundigare inn i den vanskelege prosessen det er å melda seg ut av unionen etter så mange tiår med medlemskap, og at denne situasjonen ikkje på nokon måte kan samanliknast med å tenkja seg forhandlingar om ein jevnbyrdig handelsavtale som erstatning for den svært politiske EØS-avtalen. 

Når Sveits ikkje er medlem i EU, og heller ikkje har EØS-avtalen, skuldast dette heilt klart at landet ikkje vil underleggja seg EU-domstolen, og at dei heller ikkje vil forplikta seg til å innføra EUs lov- og regelverk nærast på automatikk, slik Noreg må. Dette meiner me er ein stor fordel for Sveits, og me etterlyser mandatets vektleggjing nettopp av denne realiteten. I staden for vel utvalet å problematisera det forholdet som regulerer samarbeid og samhandel mellom Sveits og EU, og me oppfattar at utvalet meiner at dette er tungrodd og innfløkt. Me meiner tvert i mot at dette er ein god måte å ordna handel mellom to land på, og at det å spørja folket, slik det ofte vert gjort i Sveits gjennom folkerøystingar, er positivt for landet. I Sveits var det folket som sa nei til EØS-avtalen, i Noreg var det ikkje folkerøysting om avtalen, noko me meiner at det burde ha vore. I tillegg slepp Sveits noko rimelegare frå det ettersom den økonomiske støtta til EU er vesentleg mindre enn det som er tilfelle for Noreg. Utvalet problematiserer heller ikkje EUs tilsynelatande steile haldning når det gjeld forhandlingane med Sveits, noko som klart viser den mangelen på balanse som burde ha vore mellom to partar når avtalar skal forhandlast om og inngåast. 

EU har handelsavtalar med mange land, Canada føyer seg inn i rekkja av desse. Me går ikkje nærare inn på denne avtalen utover det å stilla det sentrale spørsmålet: kvifor kan ikkje Noreg ha ein meir normal og jevnbyrdig avtale med EU? Noreg hadde ein god avtale med EU frå 1973 og fram til EØS-avtalen kom på plass. Me meiner igjen at det er ein stor mangel i denne utgreiinga at utvalets mandat ikkje omfatta utgreiing av reelle alternativ til EØSavtalen. Ja-sidas argument om at det ikkje finnes alternativ til EØS-avtalen, sett bort frå medlemskap i unionen, godtar me ikkje, sjølv om det synes å ha vore retningsgjevande i utforminga av mandatet og for utvalets arbeid ok konklusjonar. 

Når det gjeld både Storbritannia og Sveits, og mange andre land som EU har handelsavtalar med, meiner me at utvalet burde ha drøfta avveginga mellom det å svekka demokrati og suverenitet kontra dei forretningsmessige fordelane. Dette gjeld og for Noreg. Kva skal vega tyngst, retten til å vera suveren i eige land? – eller det å berre sjå på fordelane på det handelspolitiske området? Me vil tru at det første har vege absolutt tyngst både for

Storbritannia og Sveits. Me meiner vidare at nettopp den diskusjonen burde hatt større plass både i utvalets arbeid og i den aktuelle diskusjonen i Noreg om medlemskap og EØSavtalens konsekvensar. 

Kort avsluttande kommentar som gjeld for rapporten under eit.

EU er styrt ut frå eit marknadsliberalistisk prinsipp, dette er traktatfesta. Gjennom EØSavtalen må også Noreg føra ein politikk der marknaden avgjer mykje. Det er t.d. strenge reglar for statsstøtte, og det er på alle EØS-relevante område forbode med konkurranseregulerande tiltak. 

Me meiner at dette bind dei folkevalde på ein måte som er inngripande, og som svekkjer både folkestyre og suverenitet. 

Me meiner vidare at desse politiske konsekvensane av EØS-avtalen burde ha vore grundig drøfta av utvalet, og at det er ein mangel ved rapporten at dette ikkje har vore gjort.